ჟურნალი ნომერი 4 ∘ ლაშა კელიხაშვილი ∘
მთავრობის ვალის მართვის ინსტიტუციური გარემოს თავისებურებები საქართველოში

სტატია გამოქვეყნდა სსიპ საქართველოს შოთა რუსთველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდის ფინანსური მხარდაჭერით (საგრანტო პროექტი N PHDF 18-860) 

ანოტაცია. მოცემულ სტატიაში გაანალიზებულია საქართველოში, მთავრობის ვალთან დაკავშირებული საკანონმდებლო გარემო და მასში არსებული ნაკლოვანებები. შესწავლილი საკითხები მთლიანობაში ვალის მართვის ინსტიტუციური გარემოს ნაწილს წარმოადგენს, რომელსაც განსაკუთრებით დიდი როლი გააჩნია მთვრობის ვალის ეფექტიანი მართვის თვალსაზრისით. თავისი ხასიათიდან გამომდინარე, მოცემულ სტატიას გააჩნია არამხოლოდ სამეცნიერო, არამედ ღრმა პრაქტიკული დატვირთვა.

საკვანძო სიტყვები: მთავრობის ვალი; ინსტიტუციური გარემო; მთავრობის ვალის მართვა. 

შესავალი

ფართო გაგებით მთავრობის ვალი მოიცავს სამთავრობო სექტორის ფინანსურ ვალდებულებებს, ვალის აკუმულირება კი ძირითადად მაკროეკონომიკურ ტენდენციებსა და პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებზეა დამოკიდებული. თავის მხრივ, დემოკრატიული წყობის პირობებში მთავრობებს გააჩნიათ მკვეთრი მიდრეკილება დეფიციტური ხარჯვისკენ, რაც საბოლოო ჯამში ვალის აკუმულირებაში აისახება. აღნიშული მიზეზით თითქმის ყველა ქვეყანას გააჩნია შესაბამისი საკანონმდებლო გარემო, რაც ერთის მხრივ ვალის ზრდის ტემპების ლიმიტირებით ფისკალური დისციპლინის შენარჩუნებას უზრუნველყოფს, მეორეს მხრივ კი   დაგროვილი ვალის მართვის საფუძვლებს ქმნის.

საკითხის აქტუალურობიდან გამომდინარე, მოცემულ სტატიაში გაანალიზებულია  მთავრობის ვალის მაჩვენებლის ტენდენციები პანდემიის პირობებში, როგორც გლობალურად, ისე განცალკევებულად საქართველოსთვის და აღნიშნულ კონტექსტში  ვალის მართვის თვალსაზრისით საქართველოში არსებული ინსტიტუციური გარემო. 

კვლევაში გამოყენებული მეთოდოლოგია

მოცემული სტატია, თავისი სპეციფიკიდან გამომდინარე, ძირითადად ეფუძნება ხარისხობრივი შედარების ანალიზის მეთოდს. კერძოდ, სტატიაში განხილულია  საქართველოში მოქმედი კანონმდებლობა და ვალის მართვასთან დაკავშირებული სხვა საკითხები და ისინი გაანალიზებულია ამ მხრივ არსებულ საერთაშორისო პრაქტიკასთან მიმართებით.

სტატიაში ვალის გლობალური ტენდენციების ანალიზისთვის ასევე გამოყენებულია სტატისტიკური ანალიზის მეთოდები. 

ვალის ეფექტიანი მართვის მნიშვნელობის თეორიული საფუძვლები

მთვრობის ვალი ერთის მხრივ წარმოადგენს ფისკალური პოლიტიკის ინსტრუმენტს, მეორეს მხრივ კი საჯარო ფინანსების მართვის ობიექტს. აღნიშნულ კონტექსტში, საჯარო ფინანსები აქცენტს ვალის მართვის ეფექტიანი მექანიზმის შექმნასა და ფუნქციონირებაზე აკეთებს, რაც ფისკალური პოლიტიკის მოქმედების არეალს ქმნის (IMF, 2013).

მთავრობის ვალის მართვის ეფექტიანი მექანიზმი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იმ გარემოების გათვალისწინებით, რომ მისი არარსებობა, ხშირ შემთხვევაში ვალის მაღალი ტემპით ზრდასთანაა დაკავშირებული. თავის მხრივ, მთავრობის ვალის მაღალი და მზარდი  მაჩვენებელი საშუალო და გრძელვადიან პერიოდში ნეგატიური ეფექტებით ხასიათდება, რაც ემპირიულადაა დადასტურებული არაერთი კვლევით. რაინჰართის და როგოფის მიხედვით, განვითარებად ქვეყნებში, ვალის მშპ-სთან შეფარდების 60%-იან ნიშნულზე მაღალი მაჩვენებელი, ქვეყნის საინვესტიციო აქტივობას და ეკონომიკურ ზრდას მკვეთრად აფერხებს (Carmen M. Reinhart, Kenneth S. Rogoff, 2010).  განვითარებული ქვეყნებისთვის აღნიშნული მაჩვენებელი შედარებით მაღალია. პატილიომ, პორსონმა და რიციმ, 93 ქვეყნის მონაცემზე დაყრდნობით აჩვენეს, რომ მთავრობის ვალის გავლენა საინვესტიციო აქტივობასა და ეკონომიკურ ზრდაზე ხდება მკვეთრად უარყოფითი, როდესაც ვალის შეფარდება მთლიან შიდა პროდუქტთან 35-40 პროცენტს აღწევს (Pattillo, Poirson, & Ricci, 2011). ამისგან განსხვავებით, შკლარეკმა, 59 ქვეყნის მონაცემზე დაყრდნობით აჩვენა, რომ მთვრობის ვალი, მისი მოცულობის მიუხედავად, ნეგატიურ გავლენას ახდენს ინვესტიციებსა და ეკონომიკურ ზრდაზე (Schclarek, 2005).

გარდა ზემოხსენებულისა, უნდა აღინიშნოს, რომ ვალის მართვის ეფექტიანი მექანიზმის არსებობა მნიშვნელოვნად უწყობს ხელს ადგილობრივი ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითრებას (World Bank, 2021).

ზემოხსენებული საკითების გათვალისწინებით, მთვრობის ვალის მართვის გამართული მექანიზმის არსებობა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია განვითარებადი ქვეყნებისთვის, რაც ძირითდად დაკავშირებულია მათ არასტაბილურ ეკონომიკურ გარემოსთან (Wheeler, 2004) ან/და კორუფციის შედარებით მაღალ რისკებთან ვინაიდან, კვლევების მიხედვით მთავრობის ვალის მშპ-ს შეფარდების მაჩვენებელსა და კორუფციის დონეს შორის არსებობს დადებითი კორელაციური კავშირი (Schneider & Cooray, 2013). 

მთავრობის გლობალური ვალის  დინამიკა პანდემიის პირობებში

მთვრობის ვალის მართვის საკითხი განსაკუთრებით მკვეთრად დღის წესრიგში კიდევ ერთხელ დადგა COVID-19 პანდემიის ფონზე. პანდემიით გამოწვეული ეკონომიკური რეცესიის ეფექტების შესარბილებლად მსოფლიოს ქვეყნების აბსოლიტურმა უმრავლესობამ ექსპანსიური ფისკალური პოლიტიკის გატარება დაიწყო და 2020 წლის ბოლოს, გლობალური ვალის გლობალურ მშპ-სთან შეფარდების მაჩვენებელმა რეკორდულ 99%-იან ნიშნულს მიაღწია (Vitor Gaspar, Paulo Medas, Roberto Perrelli, 2021). ამასთანავე, იმ ქვეყნების რიცხვმა, რომელთა ვალიც მათსავე მშპ-ს აჭარბებს  ამ პერიოდში 30-ს მიაღწია (ვლადიმერ პაპავა, ვახტანგ ჭარაია, 2021).

მთავრობის ვალის მაჩვენებელმა განსაკუთრებით მკვეთრი ზრდა მოწინავე ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში განიცადა. კერძოდ, IMF-ის „ფისკალური მონიტორის“ ბაზაში არსებული მოწინავე ეკონომიკის მქონე ქვეყანათა ჯგუფის ჯამური მთავრობის ვალის ჯამურ მშპ-თან შეფარდების მაჩვენებელი  2019-დან 2020 წლის ბოლომდე 19 პროცენტული პუნქტით (პპ), 104%-დან  123%-მდე გაიზარდა (IMF, 2022). რაც შეეხება განვითრებად და საშუალო შემოსავლის მქონე ქვეყანათა ჯგუფს, მაჩვენებელი იმავე პერიოდში 10 პროცენტული პუნქტით 55%-დან 65%-მდე  გაიზარდა.

დიაგრამა 1. მთავრობის ვალის მშპ-სთან ფარდობის მაჩვენებელი ქვეყანათა ჯგუფების მიხედვით (1997-2020 წწ)

 

წყარო:IMF Fiscal Monitor

აღსანიშნავია, რომ ვალის დონის მსგავსი ზრდა აღემატება 2008 წლის ფინანსურ-ეკონომიკური კრიზისის შედეგად ვალის ზრდის მაჩვენებელს. კერძოდ, მოწინავე ეკონომიკის მქონე ქვეყანათა იმავე ჯგუფისთვის 2008-2009 წლებში მაჩვენებელი 13 პპ-ით გაიზარდა, ხოლო განვითარებადი და საშუალო შემოსავლის მქონე ქვეყნებისთვის -  5 პპ-ით.

არსებული პროგნოზებით საშუალოვადიან პერიოდში, განვითარებული ქვეყნების ვალის მშპ-სთან შეფარდების მაჩვენებელი სტაბილიზაციისკენაა მიმართული, თუმცა მზარდი ტენდენციით ხასიათდება განვითარებადი ქვეყნებისთვის. არსებითად გაზრდილი საგარეო ვალი განვითარებად ქვეყნებს სავარაუდოდ მნიშვნელოვანი ფისკალური წნეხის ქვეშ მოაქცევს მომდევნო წლებში (ვლადიმერ პაპავა, ვახტანგ ჭარაია, 2021), რაც მათ ახალი გამოწვევების წინაშე აყენებს.

სხვა ქვეყნების მსგავსად პანდემიამ მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია საქართველოს ეკონომიკაზე და ფისკალურმა პოლიტიკამ მნიშვნელოვანი ექსპანსიური ხასიათი მიიღო. შედეგად, 2020 წელს 2019 წელთან შედარებით მთვრობის ვალის მოცულობა 49%-ით გაიზარდა და 30 მილიარდ ლარს (მშპ-ს 60.1%) მიაღწია (საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო, 2022).

დიაგრამა 2. მთვრობის ვალის დინამიკა საქართველოში (მარცხენა ღერძი, მლრდ ლარი) და მისი შემადგენელი კომპონენტების წილი მთლიან ვალში

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო

ვალის გაზრდილი მოცულობა საქართველოსა და მსოფლიოში განსაკუთრებით აქტუალურს ხდის მისი მართვის ეფექტიანი მექანიზმების არსებობას, რა მხრივაც გამონაკლისს არც საქართველო წარმოადგენს. 

მთავრობის ვალის მართვის კუთხით არსებული გამოწვევები საქართველოში

სახელმწიფო სექტორის ვალის მართვის, მისი აღრიცხვა-ანგარიშგების საკითხების მოწესრიგებისა და  ვალთან დაკავშირებული სტატისტიკის საერთშორისო დონეზე სტანდარტიზაციის/შესადარისობის უზრუნველყოფის მიზნით, საერთაშორისო სავალუტო ფონდის (IMF) მიერ შემუშავებულია სახელმწიფო სექტორის ვალის სტატისტიკის სახელმძღვანელო[1]. აღნიშნულ სახელმძღვანელში წარმოდგენილი ინსტიტუციური დაყოფის მიხედვით, სახელმწიფო სექტორი იყოფა სახელმწიფო მმართველობის და საჯარო კორპორაციების სექტორებად. ამასთანავე, სახელმწიფო მმართველობის სექტორი მოიცავს იმ საჯარო კორპორაციებსაც, რომლებიც არასაბაზრო საფუძველზე მოქმედებენ და მათი ფინანსური ვალდებულებები სამთავრობო სექტორის ვალის შემადგენელი ნაწილია (IMF, 2013), (IMF, 2014).

დიაგრამა 3. სახელმწიფოს ინსტიტუციური დაყოფა GFSM 2014-ის მიხედვით

წყარო: სახელმწიფო სექტორის ვალის სტატისტიკის სახელმძღვანელო

საქართველოში სახელმწიფო სექტორის ვალის მართვის ინსტიტუციურ საფუძვლებს ძირითდად “სახელმწიფო ვალის შესახებ საქართველოს კანონი“,  „ეკონომიკური თვისუფლების შესახებ ორგანული კანონი“  და „საქართველოს საბიუჯეტო კლასიფიკაციის დამტკიცების თაობაზე“ საქართველოს ფინანსთა მინისტრის ბრძანება განსაზღვრავს.

“სახელმწიფო ვალის შესახებ საქართველოს კანონით“ განსაზღვრულია სახელმწიფო ვალის ცნება, რომელიც ორ მსხვილ კომპონენტს - საშინაო და საგარეო ვალს მოიცავს (საგარეო ვალის კომპონენტში აღირიცხება ეროვნული ბანკის ვალიც IMF-ის მიმართ). კანონის მიხედვით, სახელმწიფო საშინაო ვალს მიეკუთნება სახელმწიფოს სახელით ფინანსთა სამინისტროს მიერ, ან ფინანსთა სამინისტროს თანხმობით ეროვნულ ვალუტაში მობილიზებული საკრედიტო რესურსი (ეროვნულ ვალუტაში დენომინირებული ფასიანი ქაღალდების ემისიით მობილიზებული რესურსის ჩათვლით). სახელმწიფო საგარეო ვალს კი მიეკუთნება სახელმწიფოს სახელით ფინანსთა სამინისტროს მიერ, ან ფინანსთა სამინისტროს თანხმობით უცხოურ კონვერტირებად ვალუტაში მობილიზებული საკრედიტო რესურსი (უცხოურ კონვერტირებად ვალუტაში დენომინირებული ფასიანი ქაღალდების ემისიით მობილიზებული რესურსის ჩათვლით).  აღნიშნული კანონი სახელმწიფო ვალის მართვაზე ცენტრალიზებულ პასუხისმგებლობას ანიჭებს საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს.

საჯარო სექტორის ვალთან დაკავშირებული საკითხები ასევე განმარტებულია  „ეკონომიკური თვისუფლების შესახებ ორგანული კანონით“, რომელიც განსაზღვრავს ფისკალურ წესებს, მათ შორის ე.წ. „ვალის წესის“ მაჩვენებელს. აღნიშნული მაჩვენებლის მიხედვით მთავრობის ვალისა და საჯარო და კერძო პარტნიორობის შესახებ საქართველოს კანონის საფუძველზე აღებული ვალდებულებების მიმდინარე ღირებულების ჯამის მშპ-სთან შეფარდება არ უნდა აღემატებოდეს 60%-ს. აღნიშნულ კანონშივე მთავრობის ვალის ცნება განმარტებულია შემდეგნაირად:

მთვრობის ვალი

=

სახელმწიფო ვალის შესახებ კანონით განსაზღვრული სახელმწიფო ვალის მაჩვენებელი

-

ეროვნული ბანკის ვალი IMF-ის მიმართ

+

საბიუჯეტო ორგანიზაციების სესხის სახით არსებული ვალი

რაც შეეხება საბიუჯეტო კლასიფიკაციის დამტკიცების თაობაზე ფინანსთა მინისტრის ბრძანებას, აღნიშნული GFSM 2014-ის პრინციპების დაცვით განსაზღვრავს სახელმწიფოს ინსტიტუციურ დაყოფას. ასევე, აწესრიგებს საჯარო ფინანსების აღრიცხვის და მისი კლასიფიკაციის საკითხებს.

მიუხედავად იმისა, რომ ვალის მართვის კუთხით ქვეყანაში არსებობს შესაბამისი საკანონმდებლო გარემო, და საქართველო განეკუთნება იმ ქვეყნების ჯგუფს, რომელიც საჯარო ფინანსების სტატისტიკას აწარმოებს GFSM 2014-ის პრინციპებზე დაყრდნობით, მთვრობის ვალის მარეგულირებელი კანონმდებლობის და ვალის აღრიცხვა-ანგარიშგებასთან დაკავშირებული საკითხების ანალიზის პროცესში იკვეთება მნიშვნელოვანი ნაკლოვანებები. კერძოდ:

1. „სახელმწიფო ვალის შესახებ საქართველოს კანონში“ საშინაო და საგარეო ვალად კლასიფიცირების კრიტერიუმები წინააღმდეგობაშია IMF-ის მიერ შემუშავებულ საჯარო სექტორის ვალის სტატისტიკის წარმოების სახელმძღვანელოსთან, რომლის მიხედვითაც საშინაო და საგარეო ვალად კლასიფიცირება უნდა განისაზღვრებოდეს კრედიტორის რეზიდენტობით (ნაცვლად ვალის დენომინაციის ვალუტისა) (IMF, 2013). ამ თვალსაზრისით, საქართველოში სახელმწიფო ვალთან მიმართებაში მოქმედი განმარტებები საერთაშორისო პარაქტიკით აღიარებულ, შესადარისი სტატისტიკის წარმოების საშუალებას არ იძლევა.
2. ზემოხსენებული კანონებიდან არცერთი განმარტავს სახელმწიფო სექტორის ვალთან დაკავშირებულ რომელ მაჩვენებელში უნდა იქნას შეტანილი იმ სახელმწიფო საწარმოების ვალი, რომლებიც ფუნქციონირებენ არასაბაზრო საფუძველზე.  როგორც ზემოთ აღინიშნა, IMF-ის სახელმწიფო სექტორის ვალის სტატისტიკის სახელმძღვანელოს მიხედვით, აღნიშნული ტიპის საწარმოები წარმოადგენენ სამთვრობო სექტორს და შესაბამისად მათი ვალი შეტანილ უნდა იქნას სამთვრობო სექტორის ვალში.

აღსანიშნავია, რომ IMF-ის მხარდაჭერით, საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს მიერ 2019 წელს განხორციელებული სექტორიზაციის პროცესის დასრულების შედეგად იდენტიფიცირებულ სახელმწიფო საწარმოთა რაოდენობამ 357 შეადგინა, რომელთაგანაც 312 ოპერირებს არასაბაზრო საფუძველზე და წარმოადგენს სამთავრობო სექტორის ნაწილს (IMF, 2022). სამთავრობო სექტორად დაკლასიფიცირებული საწარმოების ჯამური ვალდებულებები 2021 წლის 1 იანვრის მდგომარეობით 310 მლნ ლარის ოდენობით იყო შეფასებული (სახელმწიფო აუდიტის სამსახური, 2022).

1. „სახელმწიფო ვალის შესახებ  საქართველოს კანონის“ 48-ე მუხლით განმარტებულია სახელმწიფო საშინაო ვალის სახვადასხვა კომპონენტები, რომელიც 2020 წლამდე საერთო დასახელებით - „ისტორიული ვალი“ აღირიცხებოდა სახელმწიფო საშინაო ვალის სტატისტიკაში და მისი დაუზუსტებელი მოცულობა შეფასებული იყო 672 მილიონი ლარის ოდენობით (საქართველოს 2020 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ საქართველოს კანონი, 2019). კანონში არსებული ჩანაწერის მიუხედავად, 2020 წლიდან აღნიშნული კოპონენტი  სახელმწიფო ვალის სტატისტიკაში აღარ აღირიცხება და მაშასადამე, არც „ვალის წესის“ მაჩვენებლის გამოთვლისთვის გამოიყენება. აღნიშნული ფაქტი, კანონის ქმედითუნარიანობის კუთხით არსებულ ნაკლოვანებაზე მიუთითებს.

გარდა კანონმდებლობის ანალიზის შედეგად გამოვლენილი ნაკლოვანებებისა, მთავრობის ვალის მართვის მექანიზმების ეფექტიანობასთან დაკავშირებით მნიშვნელოვან ინფორმაციას იძლევა მსოფლიო ბანკის მიერ შემუშავებული „ვალის მართვის ეფექტიანობის შეფასება“ (DeMPA), რომელიც საქართველოში   პირველად 2013 წელს, ხოლო განმეორებით 2020 წელს ჩატარდა (World Bank, 2020).

აღნიშნულ პერიოდში, ვალის მართვის კუთხით არსებული მნიშვნელოვანი პროგრესის მიუხედავად, გარკვეული საკითები კვლავ გამოწვევად დარჩა. კერძოდ, მეთოდოლოგიით განსაზაღვრულ 33 ინდიკატორიდან ყველაზე დაბალი - D ან C ქულით 2013 წელს შეფასებულ იქნა 22 ინდიკატორი, ხოლო 2020 წელს - 15 ინდიკატორი.

DeMPA-ს 2020 წლის შეფასების მიხედვით ვალის მართვის კუთხით არსებულ მნიშვნელოვან გამოწვევად რჩება ისეთი საკითხები, როგორიცაა:

ü  საგარეო საკრედიტო რესურსის ხარჯზე სესხების გაცემის პროცესი და პროცედურები;

ü  ვალის მართვის სტრატეგიის დოკუმენტის დაბალი ქმედითუნარიანობა ყოველწლიური საკრედიტო საჭიროებების განსაზღვრის პროცესში;

ü  ვალის მართვის სტრატეგიაში ასახული  მიზნობრივი ნიშნულების მიმართ პერიოდული ანგარიშგება.

ü  სხვა საკითხები.

DeMPA-ს შეფასებაში იდენტიფიცირებული ნაკლოვანებების ანალიზი, თავისი ხასიათიდან გამომდინარე, ვალის მართვის მექანიზმში არსებულ მნიშვნელოვან ნაკლოვანებებზე მეტყველებს. აღნიშნული, საკითხების დეტალური კვლევა თვის მხრივ მოცემული კვლევის შემდგომ ეტაპს და მის ლოგიკურ გაგრძელებას წარმოადგენს. 

დასკვნები და რეკომენდაციები

საქართველოში მთავრობის ვალის მართვის კუთხით არსებული საკანონმდებლო გარემო და მექანიზმები, ვერ უზრუნველყოფს ვალის სრულფასოვან აღრიცხვა-ანგარიშგებას, რაც პოლიტიკის ფორმირების პროცესში ინფორმირებული გადაწყვეტილებების მიღების საფუძველს უნდა წარმოადგენდეს. გარდა ამისა, იდენტიფიცირებული ნაკლოვანებები მნიშვნელოვნად ზღუდავს დაინტერესებული მხარეების მიერ სამეცნიერო-კვლევითი მიზნით ინფორმაციის გამოყენებადობას. შესაბამისად, აღნიშნული პრობლემების დაძლევის მიზნით მნიშვნელოვანია:

ü  არსებული ნაკლოვანებების გათვალისწინებით, საქართველოში მოქმედ კანონმდებლობაში შეტანილ იქნას შესაბამისი ცვლილებები, რომელიც მთავრობის ვალის აღრიცხვა-ანგარიშგების საკითხებს მოაწესრიგებს  საერთაშორისოდ აღიარებულ საუკეთესო პრაქტიკის შესაბამისად;

ü  საქართველოში ვალის მართვაზე პასუხისმგებელმა უწყებებმა, მოქმედი კანონმდებლობის შესაბამისად უზრუნველყონ მთვრობის ვალის სრულფასოვანი აღრიცხვა, რაც დაინტერესებულ მხარეებს სრულფასოვანი ინფორმაციის გამოყენების საშუალებას მისცემს.

ü  ვალის მართვაზე პასუხისმგებელმა უწყებებმა უზრუნველყონ მსოფლიო ბანკის ვალის მართვის ეფექტიანობის შეფასების სახელმძღვანელოში ასახული რეკომენდაციების შესრულება და მათი ინტეგრირება მთავრობის ვალის მართვის კანონმდებლობაში/მექანიზმებში.

აღნიშნული საკითხების გათვალისწინება, მნიშვნელოვნად შეუწყობს ხელს მთავრობის ვალთან დაკავშირებით სრულფასოვანი ინფორმაციის მომზადებას და დაინტერესებული მხარეების მიერ მის გამოყენებადობას. 

ბიბლიოგრაფია

1. ვლადიმერ პაპავა, ვახტანგ ჭარაია. (2021). “საქართველოს სახელმწიფო ვალის ზრდის პრობლემა COVID-19 პანდემიით გამოწვეული ეკონომიკური კრიზისის პირობებში”. თბილისი: საქართველოს სტრატეგიისა და საერთაშორისო ურთიერთობების კვლევის ფონდი. Retrieved from https://gfsis.org.ge/files/library/opinion-papers/152-expert-opinion-geo.pdf
2. საქართველოს “ორგანული კანონი ეკონომიკური თავიუსუფლების შესახებ”. (2020, July 15). Retrieved from www.matsne.gov.ge: https://matsne.gov.ge/ka/document/view/1405264?publication=3
3. საქართვრთველოს კანონი “სახელმწიფო ვალის შესახებ”. (2019, December 20). Retrieved from www.matsne.gov.ge: https://matsne.gov.ge/ka/document/view/32452?publication=13
4. საქართველოს “საბიუჯეტო კლასიფიკაციის დამტკიცების თაობაზე” საქართველოს ფინანსთა მინისტრის ბრძანება N99. (2019, April 5). Retrieved from www.matsne.gov.ge: https://www.matsne.gov.ge/ka/document/view/4530811?publication=0
5. საქართველოს “2020 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ” საქართველოს კანონი. (2019). Retrieved from www.mof.ge: https://mof.ge/5261
6. სახელმწიფო აუდიტის სამსახური. (2022). “მოხსენება საქართველოს 2021 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის შესრულების წლიური ანგარიშის შესახებ”. თბილისი: სახელმწიფო აუდიტის სამსახური. Retrieved from https://sao.ge/Uploads/ 2022/5/ %E1%83%9B%E1%83%9D%E1% 83%AE%E1%83%A1%E1%83% 94%E1%83%9C%E1%83% 94%E1%83%91%E1%83%90% 202021%20%E1%83%AC%E1%83% 9A%E1%83%98%E1%83%A1%20% E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%AE% E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%9B%E1%83% AC%E1%83%98% E1%83%A4%E1%83%9D%20%E
7. საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო. (2022). Retrieved from www.mof.ge: https://mof.ge/saxelmwifo_valis_statistika
8. Cangiano, M., Curristine, T., & Lazare , M. (Eds.). (2013). „Public Financial Management and Its Emerging Architecture“. Retrieved from https://www.imf.org/external/np/exr/bforums/2013/pfm/pdf/excerpt.pdf
9. Carmen M. Reinhart, Kenneth S. Rogoff. (2010). „Growth in a Time of Debt“. American Economic Review: Papers & Proceedings, 573–578. Retrieved from https://scholar.harvard.edu/files/rogoff/files/growth_in_time_debt_aer.pdf
10. IMF. (2013). „Public Financial Management and Its Emerging Architecture“. (M. Lazare, T. Curristine, & M. Cangiano, Eds.) Washington, DC: International Monetary Fund, IMF Publications. Retrieved from https://www.imf.org/external/np/exr/bforums/2013/pfm/pdf/excerpt.pdf
11. IMF. (2013). „Public Sector Debt Statistics - Guide for Compilers and Users“. Washington, D.C.: International Monetary Fund. Retrieved from http://tffs.org/pdf/method/2013/psds2013.pdf
12. IMF. (2014). “Government Finance Statistic Manual 2014”. Washington, D.C.: International Monetary Fund. Retrieved from https://www.imf.org/external/Pubs/FT/GFS/Manual/2014/gfsfinal.pdf
13. IMF. (2022). “Georgia: Request for a Stand-By Arrangement-Press Release; Staff Report; and Statement by the Executive Director for Georgia”. Washington, D.C.: International Monetary Fund. Retrieved from https://www.imf.org/en/Publications/CR/Issues/2022/06/21/Georgia-Request-for-a-Stand-By-Arrangement-Press-Release-Staff-Report-and-Statement-by-the-519907
14. Pattillo, C., Poirson, H., & Ricci, L. A. (2011). “External Debt and Growth”. Review of Economics and Institutions. Retrieved from http://www.rei.unipg.it/rei/article/view/45
15. Schclarek, A. (2005). “Debt and Economic Growth in Developing and Industrial Countries”. Lund University Working Paper. Retrieved from https://www.researchgate.net/publication/5096567_Debt_and_Economic_Growth_in_Developing_and_Industrial_Countries
16. Schneider, F., & Cooray, A. (2013). “How does corruption affect public debt? An empirical Analysis”. ECONSTOR, Working Paper No. 1322.
17. Vitor Gaspar, Paulo Medas, Roberto Perrelli. (2021, December 15). “Global debt reaches a record 22 –trillion”. Retrieved from imf.org: https://www.imf.org/en/Blogs/Articles/2021/12/15/blog-global-debt-reaches-a-record-226-trillion
18. Wheeler, G. (2004). “Sound Practice in Government Debt Management”. Washington, D.C.: World Bank. Retrieved from https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/15017/289880PAPER0So1government0debt0mgmt.pdf?sequence=1&isAllowed=y
19. World Bank. (2020). “Debt Management Performance Assessment (DeMPA) 2020 Georgia”. Washngton, D.C.: World Bank. Retrieved from https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/37238/P17401505b422f0670b69a07cdccdcef774.pdf?sequence=1&isAllowed=y
20. World Bank. (2021, March 19). Retrieved from www.worldbank.org: https://www.worldbank.org/en/topic/debt/overview
21. IMF. (2022, July 22). “Fiscal Monitor”. Retrieved from www.imf.org: https://www.imf.org/external/datamapper/datasets/FM

 

---